اعمال حج تمتع به زبان ساده؛ راهنمای گام‌به‌گام زائران

در این مطلب از تلنگر به بررسی اعمال حج تمتع یا واجب می پردازیم. حج تمتع یکی از پنج رکن اصلی اسلام است که بر هر مسلمانی که از نظر مالی و بدنی استطاعت داشته باشد واجب می‌شود. این عبادت در ماه ذی‌الحجه و طی ایام مشخصی انجام می‌پذیرد و هدف آن کرامت نفس مؤمن و قرب الی‌الله است.

بر اساس تعالیم اسلامی زائر پس از انجام عمره مفرده و بازگشت به وطن (میقات)، مجدداً احرام حج تمتع می‌بندد و در حج تمتع تمامی مناسک حج اعم از وقوف در عرفات، منا و طواف‌های مختلف را اجرا می‌کند. فلسفهٔ این مناسک، یادآوری فقر مطلق در برابر عظمت الهی و ایجاد تواضع و همبستگی میان مسلمانان است.

شرایط وجوب حج تمتع

برای وجوب حج تمتع چهار شرط اصلی باید محقق شود:

1. اسلام: زائر باید مسلمانی بالغ و عاقل باشد.

2. استطاعت مالی: توانایی پرداخت تمام هزینه‌های سفر و تهیه قربانی بدون ایثارگری از مخارج ضروری خانواده.

3. استطاعت جسمی: سلامت نسبی برای انجام مناسک حج و توانایی حرکت در فضاهای وسیع مکه و منا.

4. آزادی: حج بر بردگان و اطفال واجب نیست مگر به نیابت ولیّ یا وصی.

مقدمات قبل از سفر

قبل از عزیمت به سرزمین مقدس، زائر باید اقدامات زیر را به‌دقت انجام دهد:

• گذراندن کلاس‌های آموزشی: شرکت در دوره‌های آشنایی با مناسک و احکام حج تا از جزئیات اجرایی و حقوقی مطلع شود.

• اخذ مدارک و ویزا: تهیه گذرنامه معتبر، ویزای حج، و تکمیل فرم‌های مربوط به سازمان حج و زیارت.

• تهیه مایحتاج سفر: لوازم شخصی مانند احرام، داروهای ضروری، کفش طبی و مواد خوراکی مختصر برای مسیر.

• یارگیری قربانی: ثبت نام و پرداخت هزینه قربانی پیش از سفر یا در مراکز تعیین‌شده در منا.

• روزه‌داری و مراقبت‌های پزشکی: در صورت ابتلا به بیماری‌های مزمن، بررسی و دریافت مجوز پزشک معتمد سازمان حج.

ارکان اصلی مناسک حج تمتع

اعمال حج تمتع بر ۱۳ رکن استوار است که هر کدام باید به ترتیب و با رعایت شرایط ویژه انجام شود. در ادامه هر یک را معرفی و توضیح می‌دهیم:

1. احرام حج تمتع

زائر ابتدا در میقات‌های مشخص (مثل «مسجد شجره» یا «جحفه») احرام حج تمتع می‌بندد؛ یعنی مردان دو پارچهٔ بدون دوخت و زنان پوشش ساده می‌پوشند و نیت «لَبَّیْکَ اللّهُمَّ …» را به دل یا زبان می‌گویند.

محرمات احرام

• عطر زدن به لباس و بدن، خوردن چیزی که بوی خوش دارد (مانند غذایی که زعفران دارد)، بوییدن گل ها و گیاهان غیر صحرایی و پوشیدن لباسی که بوی عطر می دهد.
• نگاه کردن در آینه و همچنین حنا بستن به قصد زینت
• روغن مالیدن به بدن حتی اگر بوی خوش نداشته باشد.
• کندن، تراشیدن یا چیدن مو
• هر کاری که باعث خارج شدن خون از بدن بشود حتی اگر عملی مثل خاراندن پوست باشد.
• چیدن یا کوتاه کردن ناخن
• کشیدن دندان
• کندن یا قطع کردن درختانی که در محدوده حرم روئیده
• پوشیدن لباس دوخته شده، پوشیدن چیزی که تمام روی پا را بگیرد، پوشاندن سر و رفتن زیر سایه بر مردان
• پوشیدن زیورآلات، پوشاندن صورت برای زنان

2. وقوف به عرفات

دومین رکن حج تمتع وقوف در صحرای عرفات است؛ زائر باید از ظهر نهم ذی‌الحجه تا غروب آن روز در عرفات بماند و از این فرصت برای دعا و مناجات بهره ببرد.

3. وقوف به مشعرالحرام (مزدلفه)

پس از غروب عرفات، زائر به مشعرالحرام (مزدلفه) می‌رود و از زمان طلوع فجر تا طلوع آفتاب در این محل وقوف می‌کند؛ این مرحله زمینه‌ساز جمع‌آوری سنگ برای رمی جمرات است.

4. رفتن به منا و رمی جمره عقبه

صبح روز عید قربان، زائر به منا رفته و اولین رمی را با پرتاب ۷ سنگ به «جمره عقبه» انجام می‌دهد؛ این عمل نمادی از ابراهیم علیه‌السلام است.

5. قربانی کردن در منا

پس از رمی عقبه، نوبت به قربانی کردن می‌رسد؛ زائر شتر، گاو یا گوسفند قربانی می‌کند و گوشت آن بین نیازمندان توزیع می‌شود.

6. تراشیدن سر یا تقصیر

بعد از قربانی، باید حلق (تراشیدن کامل سر) یا تقصیر (چیدن مقداری مو یا ناخن) انجام شود تا احرام برداشته و پوشیدن لباس معمولی جایز گردد.

7. طواف زیارت

زائر به مسجدالحرام بازمی‌گردد و طواف زیارت را دور کعبه انجام می‌دهد؛ طواف از حجرالاسود آغاز و به همان نقطه ختم می‌شود و هفت دور کامل شامل است.

8. نماز طواف

پس از پایان طواف، زائر دو رکعت نماز طواف در پشت مقام به نیت نماز طواف می‌خواند که مانند نماز صبح به‌جا آورده می‌شود.

9. سعی بین صفا و مروه

زائر ۷ بار مسیر صفا تا مروه را طی می‌کند (سعی)؛ این عمل یادآور تلاش هاجر برای یافتن آب زمزم است.

10. طواف نسا

دهمین رکنی است که زائر دوباره هفت دور دور کعبه می‌زند به قصد طواف نسا، تا احکام احرام مجدداً برقرار گردد و شرایط خاص آن اعمال شود.

11. نماز طواف نسا

بعد از طواف نسا، دو رکعت نماز طواف نسا خوانده می‌شود و حکم ازدواج مجدد بین زن و مرد (برای احرام‌شده) برداشته می‌شود.

12. ماندن در منا

زائر باید شب یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه را در منا با قصد قربت بگذراند و از غروب تا نیمه‌شب در آنجا اقامت کند.

13. رمی جمرات سه‌گانه

در روزهای یازدهم و دوازدهم، زائر رمی سه جمره (اول، وسط و عقبه) را انجام می‌دهد و هر بار ۷ سنگ به هر ستون پرتاب می‌کند تا مناسک حج کامل شود.

این ۱۳ رکن ستون‌های اصلی حج تمتع را تشکیل می‌دهند و انجام هر مرحله با آگاهی از شرایط و آداب آن، ضامن تحقق سفری معنوی و مورد رضایت الهی است.

مستحبات و سنن حج تمتع

در کنار واجبات حج تمتع، معدودی از اعمال مستحبّ و سنن وجود دارد که انجام آن‌ها ثواب بیشتر و آسانی در مناسک را به همراه دارد.

• پاکیزگی و آماده‌سازی قبل از احرام: مستحب است زائر بدن خود را از موهای زائد پاک کند، ناخن و ریش را کوتاه نماید و پیش از بستن احرام، وضو بگیرد و دوش بگیرد.

• تحصیب (نگه‌داشتن پوشش ساده): پس از بستن احرام، ترک اصلاح مو و ریش تا پایان حج مستحب است تا حالت «محرمیّت» بیشتر حفظ شود.

• تشبّه به اهل مکه: مستحب است زائر در حرکات و آداب خود، اندکی به سبک ساکنان مکه عمل کند و حنوط و عطر نگیرد تا حالت احرام به خوبی حفظ شود.

• استلام (لمس کسری حجرالأسود): اگر ممکن باشد، لمس حجرالأسود پیش از طواف زیارت یا طواف‌های واجب مستحب است؛ در غیر این صورت، اشاره با دست کافی است.

• ذکر منوب عنه: ذکر واگذاری شده به رسول خدا (ص) در هر رکعت نماز طواف و در دعاهای عرفات و مزدلفه خوانده شود تا برکت بیشتری حاصل گردد.

نکات بهداشتی و ایمنی زائران

رعایت نکات ایمنی و بهداشتی برای پیشگیری از بیماری و آسیب در ازدحام جمعیت و شرایط ویژه آب‌وهوایی عربستان ضروری است.

• استفاده از پله‌برقی با همراه: هنگام ورود به مسجدالحرام و دیگر اماکن برقی، سالمندان و بانوان باید با کمک همراه خود از پله‌برقی استفاده کنند تا از سقوط جلوگیری شود.

• رعایت اصول بهداشتی: شست‌وشوی مداوم دست‌ها پیش از غذا و پس از بازگشت از اماکن عمومی، و استفاده از ماسک در مکان‌های شلوغ برای جلوگیری از انتقال بیماری‌های تنفسی توصیه می‌شود.

• مصرف آب زمزم: آشامیدن آب زمزم، علاوه بر فواید معنوی، به حفظ هیدراتاسیون زائر کمک می‌کند و برای رفع عطش در هوای گرم مفید است.

• محافظت در برابر گرمازدگی: با توجه به دمای بالای هوا در ماه ذی‌الحجه، استفاده از سایه، پوشش مناسب، نوشیدن مکرر آب و اجتناب از حضور طولانی در معرض آفتاب ضروری است.

• بهداشت سفر بین‌راهی: در مسیر مکه تا عرفات و منا از مصرف غذا و نوشیدنی در بسته‌بندی نامطمئن خودداری کرده و همیشه سجادهٔ شخصی همراه داشته باشید.

چک لیست وسایل ضروری زائر برای حج تمتع

آماده‌سازی وسایل مناسب پیش از عزیمت باعث سهولت در سفر حج و جلوگیری از مشکلات احتمالی می‌شود.

• لوازم احرام: حوله و کمربند احرام، تیغ و ناخن‌گیر بدون عطر، صابون و شامپوی بدون بو، دمپایی احرام.

• پوشاک و تجهیزات: چند دست لباس خنک و ساده، کفش طبی راحت برای پیاده‌روی‌های طولانی، چتر یا کلاه لبه‌دار برای محافظت در برابر آفتاب.

• ابزار کمک‌درمانی: داروهای ضروری (ضدتب، مسکن، داروی فشارخون)، باند و لوازم پانسمان، قرص‌های تقویتی منیزیم و مولتی‌ویتامین.

• لوازم بهداشتی و امنیتی: ماسک، دستکش یک‌بارمصرف، ژل ضدعفونی‌کننده، ساک ضدآب برای محافظت از مدارک و گوشی همراه.

• مستندات و وسایل ارتباطی: گذرنامه و ویزا، کارت ملی، اطلاعات تماس کاروان، پاوربانک و شارژر، چاپ چک‌لیست و نقشهٔ مسیرها.