تاریخچه چای در ایران / چای چگونه وارد ایران شد؟

به گزارش تلنگر؛ چای یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌های دنیاست و پس از آب، پرمصرف‌ترین نوشیدنی جهان است. این نوشیدنی تاریخچه گسترده‌ای دارد. ازآنجاکه خاستگاه ابتدایی آن در چین بوده است سفری طولانی در سراسر جهان داشته و درنهایت به ایران رسیده. ما در این مقاله به آن تاریخچه چای در ایران می‌پردازیم.

تاریخچه چای در ایران؛ کلمه چای به چه معناست؟

این واژه برگرفته از محل گشت ابتدایی چای یعنی کشور چین است. چینی‌ها دو تلفظ مختلف برای چای داشتند. در لهجه  زبان چینی جنوبی “چای” و در گویش چینی شمالی به‌صورت “تِی” تلفظ می‌شد و هردو تلفظی از یک واژه یگانه در چین قدیم هستند. اروپاییان به تبعیت از استان آمو در شمال چین، واژه Tea ( مشتق شده از تی) را برای این نوشیدنی انتخاب کردند.

به واژه “چا” در آسیا و شمال آفریقا و استان کانتون در جنوب چین، واژه “چای” برای این نوشیدنی سلطنتی انتخاب شد. درگذشته چای به‌عنوان یک نوشیدنی شفابخش و دارو نیز مورداستفاده قرار می‌گرفت. البته چای را به‌عنوان یک نوشیدنی رده‌بالا در مناسبت‌های سلطنتی و مذهبی به‌عنوان نشانه‌ای از جایگاه اجتماعی می‌نوشیدند. تاریخچه چای در ایران نیز ابتدا از دربار آغاز شد؛ که به نظر می‌رسد، چای نقش مهمی در فرهنگ آسیایی‌ها دارد.

کشت چای از کدام کشور آغاز شد؟

کشت چای نخستین بار در سال ۱۸۴۷ در مزارع کشت چای چین آغاز شد. قدمت کشت گونه گیاهی چای به نام کاملیا سینِنسیس به ۵۰۰۰ سال پیش و کشور چین بازمی‌گردد و به علت خواص بسیاری که چای دارا بود، کشت آن به‌مرور در آسیا افزایش پیدا کرد و سپس در تمامی جهان پخش شد. طبق اسناد تاریخی، چای در ایالت آسام هند و میانمار شمالی نیز کشت می‌شده است. هندی‌ها در سال ۱۸۶۵ در شهر دارجیلینگ کارخانه چای داشتند.

به‌مرورزمان کشت چای در آسیا و جهان نیز گسترش یافت. در ادامه به ترتیب، تاریخ ورود چای به ژاپن، اروپا و تاریخچه چای در ایران می‌پردازیم.

تاریخچه کشت چای در ژاپن

در متنی که توسط یک راهب بودائی نوشته‌شده است مشخص می‌شود که ورود چای به ژاپن مربوط به قرن نهم است. در آن زمان چای به یک نوشیدنی در میان رده‌های مذهبی ژاپن تبدیل می‌شود. پس‌ازآن راهبان و مبلغان مذهب در ژاپن در حدود سال ۱۹۰۲ به چین فرستاده می‌شوند تا فرهنگ و کشت چای را نزد چینی‌ها بیاموزند.

شواهد نشان می‌دهد که اولین بار بذر چای چینی از طریق کاهنی به نام ساخو در سال ۸۰۵ و سپس توسط فرد دیگری به نام کوکای در سال ۸۰۶ وارد ژاپن شده است. در زمان سلطنت پادشاه ساگا، کشت چای در ژاپن رواج پیدا کرده و چای به یک نوشیدنی برای طبقات سلطنتی تبدیل شد.

تاریخچه کشت چای در اروپا

در قرن هفده چای توسط هلندی‌ها از چین به اروپا برده می‌شود. نیکولاس تولپ پزشک هلندی در کتاب خود این‌گونه نوشته: نوشیدن چای تمامی بیماری‌ها را دفع کرده و موجب عمر طولانی می‌شود.

ملکه انگلستان نیز برای اولین بار در قرن هجده برای صبحانه، چای را به آبجو ترجیح داد. امروزه نوشیدن چای در انگلستان بسیار رواج پیداکرده است و زمانی اختصاصی به را نام “Tea Time” برای آن در نظر گرفته‌اند.

تاریخچه چای در ایران

بااینکه امروزه چای پرمصرف‌ترین نوشیدنی ایرانی‌ها است تاریخچه چای در ایران به حدود ۱۱۰ سال پیش بازمی‌گردد. البته مصرف چای سیاه در ایران از اواخر قرن پانزدهم و آغاز قرن شانزدهم شروع‌شده است اما کشت آن حدود یک قرن سابقه دارد.

امیرکبیر نیز در قرن هجده دو دست ظروف چای‌خوری، شامل سماور نقره‌ای از دولت فرانسه و یک عدد سماور دیگر را از تاجر روسی دریافت کرده بود و انحصار سماورسازی با هزینه دولت آن را استادکاری در اصفهان اعطاء نمود. پس طبق چنین مشاهداتی می‌توان مطمئن شد که تاریخچه چای در ایران به دو سده می‌رسد.

قهوه نوشیدنی محبوب ایرانی‌ در زمان‌های قدیم بود. اما به علت دوری ایران از کشورهای تولیدکننده قهوه و حمل‌ونقل سخت در آن زمان و از طرفی فاصله مسافتی کم ایران تا چین و هند و راه ارتباطی مانند جاده‌های مناسبی همچون جاده راه ابریشم، چای به‌سادگی جایگزین قهوه گردید و تاریخچه چای در ایران برای اولین بار رقم خورد.

پدر چای ایران؛ حاج محمد اصفهانی

شخصی به نام حاج محمد اصفهانی در سال ۱۲۶۱ هجری شمسی، کشت چای در ایران را آغاز نمود ولی موفق نشد.  در سال ۱۲۸۵ هـجری شمسی، محمد میرزای چایکار ملقب به “کاشف السلطنه” که ژنرال کنسول ایران در هند بود بیان کرد: مقدار بسیاری ارز از کشور برای واردات چای صرف می‌شود اما می‌توان با کشت چای در داخل کشور یک منبع قوی اقتصادی به وجود آورد.

بااینکه هندوستان یادگیری فنون کشت چای را برای افراد خارجی ممنوع کرده بود، بااین‌حال کاشف السلطنه فنون کشت و تولید چای را یاد گرفت و بامطالعه و بررسی شرایط آب و هوایی ایران و تطبیق آب‌وهوای شمال کشور با محل کشت چای درهند، با زحمات فراوان تعدادی بذر و سه هزار اصله نهال را با گاری و درشکه به ایران آورد.

پس‌ازآن کشت چای در لاهیجان و کلارآباد را آغاز شد. او با مخالف عده‌ای مواجه شد و اغلب یکسری از مخالفان او دست به ویرانی باغ‌های چای می‌زدند. به دنبال آن، ازآنجا که در قبل از به مرحله برداشت رسیدن چای برای اولین بار باید کشت چای در زمین‌های زراعی ۵ سال صبر کرد؛ کشاورزان تمایلی به کشت چنین محصولی نداشتند. کاشف السلطنه ملقب به پدر چای ایران تمامی سختی‌ها را تحمل نمود و به‌تدریج باغات چای را گسترش داد. پس‌ازآن اولین بار کشاورزان لاهیجانی اقدام به کشت چای نمودند. مقبره کاشف السلطنه نیز در لاهیجان ساخته شد  و امروزه به‌صورت گنجینهٔ تاریخ چای ایران تبدیل‌شده است.

سهم ایران از چای

به‌تدریج و با گذر زمان کشت چای در تمامی استان گیلان گسترش یافت. تاریخچه چای در ایران را در سال ۱۳۱۹ ه.ش که حدود ۶۰۰ هکتار باغ چای در گیلان برای کشت چای اختصاصی شده بود، ثبت کردند. در سال ۱۳۳۷ ه.ش  دولت ایران سازمان چای کشور را برای حمایت از کشاورزان و صاحبان صنعت چای تأسیس نمود. هم‌اکنون حدود ۲۵۰۰۰ هکتار باغ چای در استان‌های شمالی کشور وجود دارد. سهم ایران ۴ تا ۵/۴ درصد از مصرف کل چای جهان است که با خرید چای ایرانی و صادرات آن می‌توان نقش بسزایی در رونق اقتصاد داخلی داشت.

پایان مطلب/س.آ