آیت‌الله سید حسن مدرس کیست؟ نگاهی به اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی
سید حسن مدرس یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های سیاسی و مذهبی ایران در دوره مشروطه و پهلوی اول است. وی با تلفیق آموزه‌های دینی و اندیشه‌های سیاسی نقش مؤثری در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران ایفا کرد.
به گزارش تلنگر؛ آیت‌الله سید حسن مدرس فقیهی مجاهد و سیاستمداری آگاه بود که نامش با مبارزه علیه استبداد و استعمار در تاریخ معاصر ایران عجین شده است. وی در سال ۱۲۴۹ خورشیدی در زواره اصفهان دیده به جهان گشود و پس از سال‌ها مبارزه و تبعید در سال ۱۳۱۶ به شهادت رسید.
مدرس از سادات طباطبایی بود و نسب شریف او به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسید.
وی پس از طی مراحل عالی حوزه علمیه به عنوان نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی انتخاب شد و با شجاعت و درایت در برابر استبداد رضاخانی ایستادگی کرد. مدرس به دلیل مخالفت با سیاست‌های استبدادی رضاشاه به مدت هفت سال به تبعید در خواف فرستاده شد و سرانجام در همان‌جا به شهادت رسید. شهادت مظلومانه وی نشان از پایبندی او به ارزش‌های اسلامی و ملی بود و او را به یکی از نمادهای مبارزه با استبداد در تاریخ ایران تبدیل کرد.
| دوره مسئولیت (رضا شاه) | ۱۹ تیر ۱۳۰۵ – ۲۲ مرداد ۱۳۰۷ |
| دوره مسئولیت (رضا شاه- احمد شاه) | ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ – ۲۲ بهمن ۱۳۰۴ |
| دوره مسئولیت (احمد شاه قاجار) | ۱ تیر ۱۳۰۰ – ۳۰ خرداد ۱۳۰۲ |
| دوره مسئولیت (احمد شاه قاجار) | ۱۴ آذر ۱۲۹۳ – ۱۲۹۵ |
| زاده | سال ۱۲۴۹ شمسی سرابه، اردستان، ایران |
| در گذشت | ۱۰ آذر ۱۳۱۶ (۶۵ سال) کاشمر، خراسان، ایران |
| آرامگاه | آرامگاه سید حسن مدرس، کاشمر |
| ملیت | ایرانی |
| حزب سیاسی | حزب اصلاح‌طلبان هیئت علمیه حزب اجتماعیون اعتدالیون |
| فرزندان | خدیجه بیگم، فاطمه بیگم، سید اسماعیل، سید میرعبدالباقی |
| محل تحصیل | حوزه علمیه نجف |
زندگی سید حسن مدرس
آیت‌الله سید حسن مدرس عالم ربانی و مبارز سیاسی در سال ۱۲۴۹ خورشیدی در روستای سرابه کچو از توابع اردستان اصفهان دیده به جهان گشود. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی نزد پدربزرگش، راهی اصفهان شد تا مشعل دانش را از اساتید بزرگی همچون مرتضی ریزی، جهانگیرخان قشقایی و سید محمدباقر درچه‌ای فراگیرد.
وی پس از آن برای تکمیل تحصیلات به حوزه‌های علمیه سامرا و نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیات عظام شیرازی، آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی بهره‌مند گردید. با تلاش و مجاهدت فراوان به درجه اجتهاد نائل آمد و به اصفهان بازگشت تا به تربیت طلاب جوان بپردازد.
آیت‌الله مدرس علاوه بر تبحر در علوم دینی در عرصه سیاست نیز حضوری فعال داشت.
ایشان به عنوان نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی با شجاعت و درایت از حقوق مردم دفاع کرده و با استبداد پهلوی مبارزه کرد. در دوران نمایندگی خانه وزیر مختار فرانسه در تهران محل سکونت ایشان بود که پس از گذشت سال‌ها به موزه‌ای ارزشمند تبدیل شده است.
فعالیت سیاسی
مجلس شورای ملی
فعالیت‌های سیاسی آیت‌الله مدرس از عضویت در انجمن مقدس ملی اصفهان آغاز شد. این انجمن یکی از مهم‌ترین تشکل‌های سیاسی در دوران مشروطه بود که به دنبال احقاق حقوق مردم و مقابله با استبداد بود و در سال ۱۲۸۹ با تشکیل دوره دوم مجلس شورای ملی آیت‌الله مدرس به پیشنهاد آیت‌الله نجفی اصفهانی و با تأیید مراجع بزرگ شیعه به عنوان یکی از نمایندگان مردم در مجلس شورای ملی برگزیده شد.
حضور ایشان در مجلس فصل جدیدی از مبارزات سیاسی ایشان را رقم زد. سید حسن مدرس در دوره سوم مجلس نیز از سوی مردم تهران به نمایندگی انتخاب شد اما متأسفانه به دلیل فشارهای خارجی و آغاز جنگ جهانی اول این دوره از مجلس عمر کوتاهی داشت.
کمیته دفاع ملی
با آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۲۹۳ خورشیدی ایران علیرغم اعلام بی‌طرفی به صحنه نبرد قدرت‌های بزرگ تبدیل شد و نیروهای روس و انگلیس بدون توجه به حاکمیت ایران وارد خاک کشور شده و به درگیری با یکدیگر پرداختند. در این شرایط بحرانی گروهی از نمایندگان مجلس و رجال سیاسی به همراه برخی از مردم عادی با هدف دفاع از کشور و مقابله با تجاوز بیگانگان به شهر قم مهاجرت کردند.
این گروه در قم کمیته دفاع ملی را تشکیل دادند و برای اداره امور این کمیته هیئتی متشکل از چهار نفر را برگزیدند که آیت‌الله سید حسن مدرس یکی از اعضای آن بود. کمیته دفاع ملی با هدف سازماندهی مقاومت مردمی و حفظ تمامیت ارضی ایران فعالیت‌های خود را آغاز کرد. اما با پیشروی نیروهای روس و تصرف شهر قم اعضای کمیته دفاع ملی مجبور به ترک این شهر شدند و به کرمانشاه نقل مکان کردند در کرمانشاه نیز فعالیت‌های خود را برای مقابله با اشغالگران ادامه دادند.
مخالفت با حقوق سیاسی زنان
آیت‌الله سید حسن مدرس یکی از چهره‌های شاخص مشروطه و مجلس شورای ملی دیدگاهی کاملا مخالف با اعطای حق رأی به زنان داشت. ایشان در مجلس دوم مشروطه با لحنی تند و استدلالی که امروزه از منظر حقوق بشر و برابری جنسیتی قابل نقد است به مخالفت با حضور زنان در عرصه سیاست پرداخت.
مدرس در توجیه نظر خود به مواردی همچون عدم آمادگی زنان برای مشارکت در امور سیاسی و قیمومت مردان بر زنان در اسلام استناد کرد. وی با بیان اینکه “خداوند قابلیت در این‌ها قرار نداده است که لیاقت حق انتخاب داشته باشند” در واقع توانایی‌های زنان را نادیده گرفته و بر اساس تفکرات سنتی جنسیتی آنها را از حق مشارکت در تصمیم‌گیری‌های سیاسی محروم کرد.
مخالفت با رضاشاه
پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به رهبری رضاخان و سید ضیاءالدین طباطبایی سید حسن مدرس به قزوین تبعید و زندانی شد. وی بیش از سه ماه را در زندان گذراند و تنها پس از برکناری سید ضیاء از قدرت آزاد گردید. پس از رهایی از بند ظلم سید حسن مدرس بار دیگر به عرصه سیاست بازگشت و به عنوان نماینده مردم تهران صدای ملت را در مجلس طنین‌انداز کرد.
وی در دوره چهارم مجلس به عنوان نایب رئیس و رهبر اکثریت سکان هدایت مجلس را در دست گرفت و اما با روی کار آمدن رضاخان پهلوی و آغاز دوره پنجم مدرس به رهبری اقلیت محافظه‌کار و مذهبی مجلس پرداخت و با شجاعتی مثال‌زدنی در برابر موج نوگرایی و تغییرات بنیادین رضاخان ایستاد. مخالفت او با طرح سربازی اجباری که به اعتقاد وی استقلال و آزادی جوانان را تهدید می‌کرد یکی از بارزترین نمونه‌های مقاومت او در برابر دیکتاتوری رضاخان بود.
سید حسن مدرس با تحولات گسترده اجتماعی و سیاسی ایران در دوران رضاخان مخالفت می‌کرد. وی این تغییرات را تهدیدی برای اسلام و ارزش‌های سنتی جامعه می‌دانست و همچنین مدرس نگران بود که جمهوری شدن ایران به جای ایجاد یک نظام مبتنی بر مشارکت مردم به دیکتاتوری جدیدی تبدیل شود. به همین دلیل وی با طرح جمهوری شدن ایران مخالفت شدید کرد و اعتراضات گسترده‌ای را علیه آن سازماندهی کرد. صادق زیباکلام نیز با این دیدگاه موافق است و معتقد است که مخالفت مدرس با جمهوری بیشتر ریشه در مخالفت او با سیاست‌های رضاخان داشت.
یکی از مهم‌ترین رویدادهای مجلس پنجم استیضاح رضاخان توسط سید حسن مدرس و شش تن دیگر از نمایندگان مخالف در روز ۷ مرداد ۱۳۰۴ بود. این نمایندگان رضاخان را به دلیل سیاست‌های نادرست داخلی و خارجی نقض قانون اساسی و مخالفت با حکومت مشروطه مورد سوال قرار دادند و با این حال به دلیل نفوذ گسترده رضاخان این استیضاح به نتیجه نرسید.
سوءقصد
سوءقصد نافرجام به جان سید حسن مدرس در سال ۱۳۰۵ اوج‌گیری تنش‌ها میان وی و رضاخان را نشان می‌داد و به محبوبیت مدرس در میان مردم افزود. رضاخان نیز در اقدامی نمایشی و برای کاهش تنش‌های ایجاد شده از مدرس عیادت کرد اما این دیدار همان‌طور که یحیی دولت‌آبادی اشاره می‌کند به نوعی بازی سیاسی تبدیل شد که در آن رضاخان با شناخت نقاط ضعف مدرس تلاش می‌کرد تا او را تحت تأثیر قرار دهد و از او به نفع خود استفاده کند. این حادثه نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌های سرکوبگرانه رضاخان نه تنها به مخالفت‌های گسترده منجر شد بلکه به پیچیده‌تر شدن بازی‌های سیاسی در ایران نیز دامن زد.
بهبود رابطه با رضاخان و دوری از احمدشاه
دیدارهای مکرر و طولانی‌مدت مدرس با رضاخان در قصر سعدآباد پس از سوءقصد نافرجام نشان از تغییر موازنه قدرت و بازی‌های پیچیده سیاسی داشت. رضاخان با استفاده از نفوذ خود و وعده‌های دروغین موفق شد مدرس را به همکاری با خود ترغیب کند و این تغییر موضع ناگهانی مدرس نه تنها به بدگمانی درباریان و ولیعهد احمدشاه انجامید بلکه به تضعیف جایگاه وی در میان مردم نیز منجر شد. دولت‌آبادی به درستی اشاره می‌کند که این رویداد نشان می‌دهد چگونه مدرس در بازی پیچیده قدرت به ناچار به سازگاری با رضاخان روی آورده بود و حمایت خود را از سلطنت از دست داده بود.
تبعید و قتل
حمایت قاطعانه سید حسن مدرس از قیام نورالله نجفی در قم خشم رضاشاه را برانگیخت و به دستگیری و تبعید طولانی مدت وی انجامید. مدرس که در آن زمان نایب‌التولیۀ مدرسه سپهسالار بود به مدت هفت سال در شرایط سخت تبعید به سر برد تا اینکه سرانجام به کاشمر منتقل شد. این رویداد تلخ نشان از شدت برخورد رضاشاه با مخالفان خود و تلاش وی برای سرکوب هرگونه صدای مخالف داشت.
سید حسن مدرس در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۱۶ به طرز فجیعی به قتل رسید و براساس اسناد موجود این جنایت هولناک به دستور مستقیم رضاشاه و با اجرای رکن‌الدین مختاری انجام شده است. محمود مستوفیان حبیب‌الله خلج و محمدکاظم جهانسوزی ماموران اجرای این فرمان بودند که با مسموم کردن و خفه کردن مدرس به زندگی این مبارز بزرگ پایان دادند.
محاکمه سرپاس مختاری به جرم قتل مدرس
سید حسن مدرس در تبعیدگاه خواف تحت فشارهای شدید مالی و روحی قرار داشت و سرانجام به دستور مستقیم رضاشاه و با اجرای رکن‌الدین مختاری به طرز فجیعی به شهادت رسید. بر اساس اعترافات پاسیار منصور وقار این مبارز بزرگ در حالی که مشغول نماز بود با عمامه‌اش خفه شد. محمود مستوفیان و حبیب‌الله خلج نیز به عنوان عاملان اصلی این جنایت شناخته شدند و به همراه مختاری جهانسوزی و وقار محکوم شدند و قتل مدرس یکی از سیاه‌ترین صفحات تاریخ ایران است و نشان از عمق کینه و دشمنی رضاشاه با مخالفانش دارد.
آثار سید حسن مدرس
- تعلیقه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی.
- رسائل الفقهیه
- رساله‌ای در ترتب (در علم اصول فقه).
- رساله‌ای در شرط متأخر (در اصول).
- رساله‌ای در عقود و ایقاعات.
- رساله‌ای در لزوم و عدم لزوم قبض در موقوفه.
- کتاب حجیه الظن (در اصول).
- شرح رسائل شیخ مرتضی انصاری.
- شرح رسائل علامه شیخ مرتضی ریزی.
- حاشیه بر کتاب النکاح شیخ محمدرضا نجفی مسجدشاهی.
- دوره تقریرات اصول میرزای شیرازی.
- رساله‌ای در شرط امام و مأموم.
- کتابی در باب استصحاب (در علم اصول).
- کتاب احوال الظن فی اصول الدین.
- شرح روان بر نهج البلاغه.
- اصول تشکیلات عدلیه (همکاری).
- زندگینامه (خودنوشت) که برای روزنامه اطلاعات فرستاده است.
سخن آخر
زندگی پر فراز و نشیب سید حسن مدرس آینه‌ای تمام‌نما از تاریخ پرفراز و نشیب ایران است. مبارزات او علیه استبداد و استعمار امروزه نیز می‌تواند برای نسل جوان الهام‌بخش باشد. در دنیای پیچیده امروز بیش از هر زمان دیگری به اندیشه‌های مترقی و روحیه مبارزه‌جویانه‌ای همچون مدرس نیازمندیم و تا زمانی که یاد و نام مدرس زنده باشد امید به آینده‌ای روشن‌تر برای ایران وجود خواهد داشت.
از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بوده اید بسیار سپاسگزاریم. امیدواریم با مطالعه این مطالب توانسته باشید اطلاعات مفیدی در مورد سید حسن مدرس کسب کنید. اگر سوالی در این زمینه دارید در بخش نظرات از ما بپرسید همچنین خوشحال می‌شویم نظرات و پیشنهادات شما را در مورد بهبود کیفیت مطالبمان دریافت کنیم.
انتهای مطلب/ م.د
