آشنایی با زیگورات چغازنبیل؛ شاهکار معماری هخامنشیان در دل استان خوزستان
زیگورات چغازنبیل نه تنها بهعنوان یک مکان مذهبی اهمیت دارد بلکه از منظر تاریخی و باستانشناسی نیز دارای ارزش زیادی است و بهعنوان یک میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. ساختار این بنا ترکیبهایی از دیوارهای آجری، تزئینات هنری و سنگنوشتههای قدیمی را در خود جای داده که پژوهشگران را به دنیای شگفتانگیز تمدن ایلامیها میبرد.
به گزارش تلنگر؛ زیگورات چغازنبیل یکی از آثار باستانی مهم ایران است که در استان خوزستان و در نزدیکی شهر دزفول واقع شده است. این بنا به عنوان یکی از نمونههای برجسته معماری زیگوراتهای تمدن عیلام باستان شناخته میشود و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. زیگورات چغازنبیل به دستور پادشاه عیلامی «اونتاش ناپیریشا» در قرن 13 پیش از میلاد ساخته شد و هدف اصلی آن عبادتگاه و معبدی برای پرستش خدایان عیلامی بود. این بنا به شکل یک هرم با پلههای متعدد طراحی شده و در آن زمان یکی از بزرگترین و پیچیدهترین سازههای معماری جهان بود.
در دل این سازه آثاری از دیوارنگارهها، کتیبهها و اشیای باستانی کشف شده که از فرهنگ و هنر غنی عیلامیان حکایت دارند. زیگورات چغازنبیل نه تنها یک نماد از تمدن باستانی ایران است بلکه به عنوان یک جاذبه تاریخی هر ساله توجه هزاران گردشگر را به خود جلب میکند.
برای آشنایی بیشتر با دیگر جاذبههای دیدنی و تاریخی این استان میتوانید نگاهی به مقالهای بیندازید که به معرفی جاهای دیدنی استان خوزستان پرداخته است. این مقاله علاوه بر زیگورات چغازنبیل، سایر مکانهای فرهنگی و طبیعی این استان را نیز معرفی میکند که برای علاقهمندان به تاریخ و گردشگری حتماً جذاب خواهد بود.
زیگورات چغازنبیل
زیگورات دوراونتاش (به آشوری: Dūr Untaš، به ایلامی: Āl Untaš dNapiriša) که به فارسی چُغازَنبیل نامیده میشود، یک نیایشگاه باستانی است که حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد در تمدن ایلام ساخته شد. در زبان لری «چغا» به معنای تپه و «زنبیل» به معنای سبد است. این زیگورات بنای مرکزی محوطه باستانی ایلامی دوراونتاش (شهر اونتاش) است که در نزدیکی شوش در استان خوزستان قرار دارد.
چغازنبیل در سال ۱۹۷۹ میلادی به عنوان نخستین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. معماری منحصر به فرد این بنا بهویژه در کنار زیگوراتهای مشابه در میانرودان آن را به یکی از مهمترین آثار باستانی برای باستانشناسان و علاقهمندان به تاریخ و میراث فرهنگی جهانی تبدیل کرده است. چغازنبیل توسط خاورشناسان به عنوان قدیمیترین ساختمان مذهبی شناخته شده در ایران معرفی میشود.
تاریخچه
مجموعه دینی-آیینی دوراونتاش که حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد مسیح (۱۲۴۰–۱۲۷۵ ق.م) و در دوران فرمانروایی شاه ایلامی، اونتاش ناپیریشا، ساخته شد به ستایش از «اینشوشیناک» ایزد نگهبان شهر شوش اختصاص داشت. این بنا به تقلید از زیگوراتهای سومری طراحی شده بود که بهعنوان سازههای بلند برای پرستش خدایان در میانرودان رایج بودند. نمونههای مشابه این بناها شامل زیگورات اور، زیگورات اتمنانکی، زیگورات انلیل، زیگورات لارسا و زیگورات دور شاروکین در عراق امروزی است. پرستشگاه چغازنبیل و شهر دوراونتاش نیز همانند بسیاری از شهرهای ایلام، در جریان جنگهای ایلام و آشور به دست سپاهیان آشور به فرماندهی «آشوربانیپال» در سال ۶۴۵ ق.م، ویران شدند.
ریشههای نام
زیگورات دوراونتاش (Ziggurat Dūr-Untash) نام باستانی این بنا از واژهٔ «زیگورات» (/ˈzɪɡʊˌræt/ ZIG-uu-rat؛ اکدی: ziqquratu؛ سومری: zaqāru) گرفته شده است که در زبان اکدی به معنای «نوک، قله کوه، برآمدگی، مکان مرتفع یا سازهٔ مرتفع» است. نام «دوراونتاش» نیز ترکیبی از واژهٔ «دور» (Dūr) به معنای «مکان یا منزلگاه» و «اونتاش» (Untash) نام پادشاه ایلامی سازنده این بنا، میباشد.
همچنین نام فارسی «چغازنبیل» از زبان لری گرفته شده است؛ «چغا» به معنای «تپه یا تل خاکی» و «زنبیل» به معنای «سبد» است که اشارهای به شکل ظاهری این بنا دارد. این نام محلی بازتابی از پیوند عمیق میان فرهنگهای محلی و میراث تاریخی این سازه باشکوه است.
تاریخچه اکتشافات
در سال ۱۸۹۰ میلادی زمینشناس برجسته ژاک دو مورگان گزارش داد که در منطقه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. به نظر میرسد که این گزارش زمینهساز پایهگذاری شرکت نفت ایران شد. پنجاه سال بعد مهندسانی که در حال فعالیتهای نفتی در منطقه بودند آجری با نوشتههایی بر روی آن پیدا کردند. این آجر برای باستانشناسانی که در شوش مشغول کاوش بودند ارسال شد و در پی آن مجموعهای از کاوشها در چغازنبیل آغاز گردید که به کشف معبد چغازنبیل و آثار تاریخی مهم دیگری انجامید.
این سازه برای نخستین بار در سال ۱۹۳۶ میلادی توسط «براون» (Boraven)، کارشناس نیوزیلندی شرکت نفت ایران و انگلیس شناسایی شد و طی سالهای ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۳ میلادی توسط باستانشناس فرانسوی، رومن گیرشمن، حفاری و از زیر خاک بیرون آورده شد. این بنا که سدههای متمادی به شکل زنبیلی واژگون زیر خاک مدفون بود در دوران پهلوی دوم از دل خاک نمایان شد.
اگرچه خاکبرداری از این سازه گلی-خشتی موجب افزایش دانش جهانی درباره پیشینه تمدن باستانی ایران شد اما در دهههای بعد عوامل فرساینده طبیعی و نبود تدابیر حفاظتی کافی آسیبهای بسیاری به این بنای ارزشمند وارد کرد. بهویژه طبقات بالایی بنا دچار فرسایش شدید شدهاند و اگر اقدامات فوری و اصولی برای حفظ و نگهداری این اثر انجام نشود خطر تبدیل آن به تلی از گل در دهههای آینده بسیار جدی است.
ثبت به عنوان میراث جهانی
زیگورات چغازنبیل براساس معیارهای ششگانه یونسکو برای ثبت آثار تاریخی در فهرست میراث جهانی، واجد معیارهای سوم و چهارم است. طبق این معیارها مکانهای ثبتشده باید دستکم یکی از این ویژگیها را داشته باشند.
معیار سوم بیانگر آن است که اثر «نمونهای برجسته از نوعی بنا، مجموعه معماری، فناوری یا منظرهای است که مرحله یا مراحلی از تاریخ بشر را به نمایش میگذارد.» معیار چهارم نیز به مکانهایی اشاره دارد که «نمونهای برجسته از یک سکونتگاه سنتی انسانی یا شیوه استفاده از زمین هستند که نمایانگر یک یا چند فرهنگ باشد بهویژه در مواردی که این مکانها تحت تأثیر تغییرات برگشتناپذیر قرار گرفتهاند.»
چغازنبیل با معماری منحصربهفرد و جایگاه ویژه خود در تاریخ تمدن ایلام بهخوبی این دو معیار را نمایندگی میکند و جایگاه آن در فهرست میراث جهانی یونسکو گواهی بر اهمیت تاریخی و فرهنگی این اثر است.
معماری
زیگورات چغازنبیل در ابتدا با ارتفاعی برابر با ۵۲ متر و شامل ۵ طبقه ساخته شده بود. اما امروزه تنها ۲۵ متر از آن باقی مانده و از کل سازه تنها ۲ طبقه و نیم همچنان پا برجاست. این بنا بر روی پایهای مربعی با ابعاد ۱۰۵.۲۰ × ۱۰۵.۲۰ متر بنا شده است که مساحتی تقریباً دو برابر یک زمین فوتبال را در بر میگیرد.
تهرنگ (پلان کلی)
زیگورات چغازنبیل و معابد پیرامون آن همگی درون یک حصار مقدس قرار دارند که باستانشناس فرانسوی، رومن گیرشمن برای این محدوده واژه یونانی «تمنوس» را به کار برده است. این حصار با محیطی در حدود ۱۶۲۵ متر، بنای چهارگوش زیگورات با اضلاع ۱۰۵.۲۰ × ۱۰۵.۲۰ متر (که با جهات جغرافیایی زاویهای ۹۰ درجه دارد) و بخشهایی از معابد اطراف آن را در بر میگیرد. بدین ترتیب یک حیاط وسیع به ابعاد ۴۰۰ × ۴۰۰ متر مربع در اطراف زیگورات شکل گرفته است.
ساخت زیگورات در دو مرحله انجام شده است. در مرحله نخست، بنایی مربعی شکل با حیاط مرکزی ساخته شد که طراحی آن به انباری بزرگ با اتاقهای بدون روزنه شباهت داشت. دیوارها در سه جبهه ارتفاعی ۸ متری داشتند و در جبهه شمال شرقی به ۱۳ متر میرسیدند. در میانه هر ضلع یک ورودی تعبیه شده بود که به حیاطی گودتر از سطح زمینهای اطراف راه داشت. این حیاط برای اجرای مراسم آیینی و مناسک مذهبی استفاده میشد.
حدود سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد، اونتاش ناپیریشا پادشاه ایلام، تصمیم گرفت این معبدهای یکطبقه را به زیگوراتی عظیم و پنجطبقه تبدیل کند تا همچون کوهی مقدس در دشت پهناور شوش به نمایش درآید. این زیگورات به صورت هرمی ساخته شد که از پایین به بالا کوچکتر میشد. بر فراز آن معبد کوچکی قرار داشت که ایلامیها به آن «کوکونو» میگفتند و به دو ایزد حامی ایلام ناپیریشا و اینشوشینک اختصاص داشت.
زیگورات چغازنبیل تفاوت قابلتوجهی با زیگوراتهای بینالنهرین دارد. در زیگوراتهای بینالنهرین طبقات بالایی بر روی طبقات زیرین بنا میشدند. اما در زیگورات چغازنبیل هر طبقه شالودهای مستقل دارد و تمامی طبقات مستقیماً از سطح زمین ساخته شدهاند. این ویژگی منحصربهفرد یکی از جنبههای متمایز این شاهکار معماری است.
بخشهای دیگر زیگورات چغازنبیل
معبد چغازنبیل در شهری باستانی به نام «دوراونتاش» قرار دارد. نام این شهر از واژه «دور» به معنای شهر و «اونتاش» نام سازنده آن گرفته شده است. این محوطه تاریخی با ابعاد حدود ۱۳۰۰ × ۱۰۰۰ متر شامل سه حصار تو در تو از خشت است:
- حصار اول: زیگورات یا معبد اصلی در مرکز آن قرار دارد.
- حصار دوم: شامل کاخها، معابد کوچک و آرامگاههای زیرزمینی سلطنتی است.
- حصار سوم: کاخهای سلطنتی، آرامگاههای زیرزمینی و تصفیهخانه آب را در بر میگیرد.
معابد و خدایان مرتبط
در چغازنبیل علاوه بر زیگورات، عبادتگاههای دیگری برای خدایان و الهههای ایلامی ساخته شده است، از جمله:
- نوسکو (خدای آتش)
- پینیکیر (مادربزرگ خدایان)
- ادَد (خدای هوا) و نینالی (همسر او)
- شیموت (خدای ایلام) و منزت (همسر او)
- نپراتپ (الهههای روزیدهنده)
- روهوراتیر (خدای انشان) و هیشمتیک (همسر او)
- گال (خدای بزرگ ایلام)
- ایشنیکاراب (الهه سوگند)
همچنین، دو معبد ناشناخته در کنار دروازههای غربی و جنوب شرقی حصار دوم واقع شدهاند.
ویژگیهای زیگورات
زیگورات چغازنبیل در ابتدا ۵ طبقه و ۵۳ متر ارتفاع داشت، اما اکنون تنها ۲۵ متر از آن و حدود دو طبقه باقی مانده است. اضلاع آن ۱۰۵ × ۱۰۵ متر است و برخلاف زیگوراتهای بینالنهرین که طبقات بالایی روی طبقات پایینی بنا میشدند تمامی طبقات چغازنبیل به موازات یکدیگر و از سطح زمین ساخته شدهاند.
طبقات اول و پنجم این زیگورات توخالی بوده و شامل اتاقهایی بودند، اما سایر طبقات با خشت پر شدهاند. دیوارهای داخلی از خشت و نمای بیرونی با آجر ساخته شده است. برخی از آجرها لعابدار بوده و برخی دیگر با تزئیناتی به شکل گلمیخ پوشیده شدهاند که جزو قدیمیترین نمونههای کاشیکاری جهان به شمار میآیند.
دور تا دور زیگورات آجرهایی با خط میخی ایلامی وجود دارد که نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن را نشان میدهد. در جبهههای شمال غربی و جنوب غربی زیگورات نیز دو سکوی مدور دیده میشود که کاربردهای احتمالی مانند قربانگاه، سکوی نصب مجسمه، ساعت خورشیدی، محل پیشگویی یا ستارهشناسی برای آنها مطرح شده است.
تصفیهخانه آب
تصفیهخانه آب چغازنبیل در جبهه غربی معبد اصلی قرار دارد و به عنوان یکی از قدیمیترین تصفیهخانههای جهان شناخته میشود. این تصفیهخانه با استفاده از ظروف مرتبط طراحی شده و آب آن از فاصله ۴۵ کیلومتری و از طریق کانالی از رودخانه کرخه تأمین میشده است. اگرچه رودخانه دز در فاصله ۳ کیلومتری معبد قرار دارد اما به دلیل اختلاف ارتفاع زیاد امکان تأمین آب از این رودخانه وجود نداشته است.
سخن آخر
زیگورات چغازنبیل، این شاهکار باستانی ایلامی، نه تنها نمادی از معماری بینظیر و باورهای مذهبی تمدن ایلام است، بلکه گواهی بر پیشرفت مهندسی و دانش زیستمحیطی آن دوران نیز به شمار میآید. از طراحی چندلایه و ساختار منحصربهفرد آن گرفته تا تصفیهخانه آب و استفاده از تزئینات هنری، این بنا میراثی گرانبهاست که اهمیت تاریخی و فرهنگی ایران را به جهانیان نشان میدهد.
از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بوده اید بسیار سپاسگزاریم. امیدواریم با مطالعه این مطالب توانسته باشید اطلاعات مفیدی در مورد زیگورات چغازنبیل کسب کنید. اگر سوالی در این زمینه دارید در بخش نظرات از ما بپرسید همچنین خوشحال میشویم نظرات و پیشنهادات شما را در مورد بهبود کیفیت مطالبمان دریافت کنیم.
انتهای مطلب/ م.د
