بزرگداشت شیخ بهایی + آثار و خدمات معماری وی

به گزارش تلنگر؛ شیخ بهایی به دلیل نبوغی که در طرای و معماری داشت و آثار گرانقدری از معماری خود در شهر اصفهان را برجای گذاشته است. روز سوم اردیبهشت ماه در تقویم ایرانی را به یاد این بزرگوار ثبت رسمی کرده اند.

نگاهی به گذشته شیخ بهایی

بهاءالدین محمد بن حسین بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی متولد ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک است. البته تاریخ تولد شیخ بهایی بر روی سنگ قبر و کاشیکاری های دیوار اتاق مقبره اندکی متفاوت است.

تاریخ تولد او بر اساس نوشته روی کتیبه کاشیکاری دیوار ۲۶ ذیحجه ۹۵۳ هجری قمری (برابر با پنجشنبه ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی، و ۲۷ فوریه ۱۵۴۷) است اما تاریخ تولد او بر اساس کتیبه سنگ قبرغروب پنجشنبه محرم الحرام ۹۵۳ هجری قمری (برابر با فروردین ۹۲۵ خورشیدی، و مارس ۱۵۴۶) می باشد.

او یکی از نوادگان «حارث بن عبدالله اعور همدانی» از شخصیت های برجسته آغاز اسلام و یکی یاران با وفای امیرالمؤمنین است. شیخ بهایی دوران کودکی خود را در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» از نواحی شام زندگی کرد. پدر بهاءالدین عاملی از شاگردان برجسته شهید ثانی و خاندان او از خانواده های معروف جبل عامل بوده اند.

بهاءالدین به همراه پدر خود در کودکی به ایران آمد و وقتی به قزوین که آن زمان مرکز دانشمندان بزرگ ایرانی بود، رسیدند، در آنجا ساکن شد. شیخ بهایی در قزوین فارسی آموخته و به مدت سی سال در آن شهر پرورش یافته و شاگردی پدر و دیگر دانشمندان مشغول شد. پدر بهاءالدین زمانی که او ۱۷ ساله بود، به توصیه شیخ علی منشار از سوی شاه طهماسب به شیخ الاسلامی اصفهان منصوب گردید.

پدر شیخ ۹۸۴ قمری۱۴ سال بعد برای رفتن به زیارت خانه خدا از ایران خارج شد و در بحرین درگذشت. شیخ بهایی در ۴۳ سالگی به دلیل شخصیت علمی و ادبی و اخلاق خوب شیخ الاسلام اصفهان شد وزمانی که پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد، تا آخر عمر منصب شیخ الاسلامی پایتخت صفوی در دربارشاه عباس بر عهده داشت.

شیخ بهائی گذشته از شیخ الاسلامی، مورد اعتماد شاه عباس اول و طرف مشورت او بود و شاه وجود او را بسیار مغتنم می شمرد، تا جایی که پس از بازگشت بهائی از سفر طولانی، به استقبال او آمد و ریاست علمای ایران را به او پیشنهاد کرد که بهائی نپذیرفت.

شیخ بهایی به قصد حج در سال ۹۹۱ هجری قمری به سرزمینهای اسلامی از جمله عراق، شام و مصر سفر کرد و بعد از ۴ سال به ایران بازگشت.

آثار شیخ بهایی

بهائی نویسنده‌ای پرکار بود و شاید بیش از صد اثر به عربی و فارسی سروده بود. در میان شناخته‌شده‌ترین آن‌ها، دو مجموعه، کشکول (نوشته شده در مصر) و مخلط قبلی هستند که هر دو مشتمل بر لقمه‌هایی از اطلاعات در مورد موضوعات مختلف به سبک ادبی هستند.

او آثاری در تفسیر، حدیث، صرف و نحو و فقه سروده است (مانند جامع عباسی و رساله منع مصرف گوشت ذبح شده اهل کتاب). علاقه او به علوم در آثاری مانند رساله نجومی فی تشریح الافلاک مشهود است.

بهائی شاعر نیز بود و بیشتر به خاطر دو مَنَوی تمثیلی او ، نان و حلوا و شیر و شکر (هر دو به همراه آثار دیگر در قاهره منتشر شد و بعدها در تهران [ویرایش علم] به یادگار مانده است.

خدمات شیخ شیخ بهایی

در عرف مردم ایران، شیخ بهایی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به شیخ بهایی نسبت می دهند.

و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت  آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام (مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که می  گویند وی ساخته است.

در احاطه شیخ بهایی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است، نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهایی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادیها داده اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.

از دیگر کارهای علمی که به شیخ بهایی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن  ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود و طرح ریزی این کاریز را نیز از مرحوم شیخ بهایی می دانند.

ازدیگر کارهای شیخ بهایی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند.

عقاید مذهبی شیخ بهایی

شیخ بهائی بدون تردید از علما و فقهای امامیه بوده، و آثار او گواه روشنی بر تشیع اوست. ازین‌رو اصرار بعضی منابع عامه در این‌که او را سنّی به شمار آورند، بیهوده است.

 آرامگاه شیخ بهایی

آرامگاه شیخ بهایی، یکی از چهار مقبره‌ای است که در رواقی از حرم مطهر امام رضا (ع) واقع شده‌ است. بنای این رواق، مزین به آینه‌کاری‌هایی با ظرافت بسیار زیاد است که جلوه زیبایی به رواق بخشیده‌اند. همچنین کتیبه‌هایی که خوشنویسی شده‌اند نیز در این رواق وجود دارد که زیبایی بنا را دو چندان کرده است.

اگر بخواهیم بیشتر درباره آرامگاه عالم بزرگ، شیخ بهایی توضیح دهیم، باید بگوییم که کتیبه‌هایی حاوی اطلاعاتی نظیر تاریخ تولد و تاریخ فوت این عالم بزرگ بر روی دیوارهای رواقی که آرامگاه شیخ بهایی در آن واقع شده، نصب شده‌‌اند. لازم به ذکر است رواقی که آرامگاه شیخ بهایی مشهد در آن واقع شده‌ است با نام رواق شیخ بهایی، شناخته می‌شود.

کف رواق و مقبره شیخ بهایی، پوشیده شده از سنگ مرمر و سقف آن نیز مزین به مقرنس‌های آویز آینه‌کاری شده‌ است. لوستری بزرگ و بسیا زیبایی، درست در بالای آرامگاه شیخ بهایی مشهد، قرار گرفته‌ است که زیبایی خیره‌کننده‌ای به رواق بخشیده‌ است.

آثار علمی و ادبی شیخ بهایی

همانطور که در ابتدا گفتیم، آثار زیادی از شیخ بهایی به یادگار مانده‌ است که از جمله آن‌ها می‌توان به جامع عباسی، الزبده فی‌الاصول، اربعین، مثنوی سوانح الحجاز (نان و حلوا) و کشکول شیخ بهایی، اشاره کرد. همچنین معروف‌ترین مثنویات شیخ بهایی عبارتند از: نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز، (بر وزن مثنوی مولوی)، نان و پنیر (بر وزن مثنوی مولوی) و شیر و شکر (اولین منظومه فارسی در بحر خبب یا متدارک).

اربعین اثر شیخ بهایی

اربعین یکی از آثار شیخ بهایی است که در آن به مباحث سیاسی پرداخته‌ است. البته ناگفته نماند که شیخ بهایی قبل از این اثر در مثنوی سوانح‌الحجاز نیر به مباحث سیاسی، پرداخته‌است. شیخ بهایی در این آثار خود، اربعین حدیث را تالیف کرده‌ و در حدیث پانزدهم، دیدگاه‌های خود را به تفصیل، مطرح کرده‌ است.

کشکول شیخ بهایی

یکی از معروف‌ترین آثار شیخ بهایی، کشکول است که مجموعه‌ای از علوم و معارف مختلف به شمار می‌رود. شیخ بهایی تمامی شعرها و نثرهای مورد علاقه خود را در این کتاب به نگارش درآورده است و افراد مختلف با مطالعه این کتاب با ضمیر فکری این شیخ عالم به خوبی آشنا و به آن نزدیک می‌شوند.

نان و پنیر شیخ بهایی

از دیگر آثار شیخ بهایی می‌توان به نان و پنیر، اشاره کرد که بر وزن و سبک مثنوی مولوی است. خوب است بدانید که شیخ بهایی، نام این اثر خود را بر اساس محتوای آن برگزیده است.

شیر و شکر شیخ بهایی

شیر و شکر نیز یکی از آثار شیخ بهایی است که دارای لحنی حماسی بوده و هیچ اثر دیگری مشابه آن وجود ندارد؛ به عبارت دیگر هیچ منظومه‌ای با سبک و سیاق شیر و شکر در ادبیات فارسی وجود ندارد.

استادان شیخ بهایی

لازم به ذکر است که شیخ بهایی نیز توسط استادان بزرگی نظیر ملا عبدالله یزدی، ملا علی مذهب، ملا علی قائنی، ملا محمدباقر یزدی، شیخ احمد گچایی، شیخ عبدالعالی کرکی، محمود دهدار و محمد بن ابی لطیف مقدسی شافعی، در زمینه‌های مختلف، آموزش دیده‌ است.

انتهای مطلب/آ.ع